cap. 14

La messa de metzjorn era a mand de finir. Una pichòta fola de joves, de jovenets, de fanhants, berlangueava coma totjorn derant la plaça de la gleisa.

Lhi agachavo. Fins a gaire de mes derant aviu jamai perdut la sortia dominicala de metzjorn e metz da San Carlo o dal dòm, e bèla encuei, en fons – reflechiu -, l’auriu pas perdua. Mas me polia bastar? Encuei era diferent. Me trobavo pas pus ailaval, mesclat a lhi autri, confús al metz de tuchi lhi autri dins l’abituala atenta entre l’esbefiosa e l’ansiosa. Apuiat al portal dal palais archiepiscopal, confinat dins un canton de la plaça (la presença a mon cant de Nino Bottecchiari aumentava al pus mon amaressa), me sentiu talhat fòra, irremediablament un intrús.

Dins aquel moment ressonet lo crit rauch d’un vendeor de jornals. Era Cenzo, un metz nhòc da l’atge indefinible, baduelh, metz escranchat, sempre en vir per lhi marchapè abo un gròs fais de quotidians dessot lo braç e tractat de costuma da l’entiera citadinança, e de bòts bèla da mi, abo de bonàrias manadas sus las espatlas, d’insults afectuós e de sardònicas demandas de prevision sus lhi imminents destins de la S.P.A.L, etc.

En rabelant las gròssas sòlas cloaas sus la calataa, Cenzo s’endralhava vèrs lo centre de la plaça en tenent aut abo la man drecha un jornal despleat.

“Mesuras venentas dal Gran Consiglio còntra i abrei!” bralhava indiferent, abo sa vòutz cavernosa.

E dal temp que Nino tasia genat, mi sentiu nàisser dins mi abo un’indicibla repunhaça l’òdi ancian, atàvic de l’ebrèu vèrs tot çò que foguesse cristian, catòlic, en soma goi. Goi, goìm: que vergonha, que umiliacion, qu’estarús, a m’exprímer coma aquò! E totun lhi arribavo já – me disiu –: vengut parier a un qual se sie ebrèu de l’Euròpa orientala que auguesse pas jamai viscut fòra de son guèt. Pensavo decò al nòstre, de guèt, en via Mazzini, en via Vignatagliata, dins l’andron Torcicorda. Dins un futur pro pròche, ilhs, lhi goìm, nos aurion constrechs a fermisar mai ailai, per las estrechas e tortuosas charrieròtas d’aquel paure quartier medieval dal qual a la fin di còmptes érem pas venguts fòra que despuei setanta, otant’ans. Amassats l’un sus l’autre darreire lhi cancèls coma tantas bèstias espaurias, ne’n seríem pus jamai escapats.

“Me sechava te’n parlar,” comencet Nino sensa me beicar, “ma pòs pas imaginar coma çò qu’es en tren de se passar m’emplís de tristessa. Barba Mauro es pessimista, es inútil que t’o estreme: e d’autre cant es natural, el l’a totjorn desirat que las causas vanen lo pejo possible, totun mi lhi creo pas, malgrat las aparenças, creo pas que vèrs vosautri l’Itàlia se butarè da bòn sus la mesma dralha de la Germània. Veierès que tot finirè dins la mesma bola de sabon.”

Auriu volgut lhi èsser reconoisset d’aver entaulat l’argument. En fons çò que auria polgut dir? E ensita no. Dal temp que parlava, arribero a pena a estremar lo fastidi que me donavon sas paraulas, e lo ton, especialament, lo ton decebut de sa vòutz. “ Tot finirè dins la mesma bola de sabon.” Se polia èsser pus patalocs, pus insensibles, pus obtusament goìm de parelh?

Lhi demandero perqué el, a diferença de barba, foguesse optimista. “Òh, nosautri italian sem pròp bofons,” repliquet sensa mostrar de s’èsser avisat de mon ironia. “Nosautri di tedèscs poleríem imitar qué que sie, fins lo pas e l’òca, mas ren lo sens tràgic que an ilhs de la vita. Sem tròp vielhs, tròp scéptics e consumats.”

Masque an aquela mira, da mon silenci, devet se rénder còmpte de l’inoportunitat, de l’inevitabla ambigüitat de çò que venia de dir. D’un crep son morre chambiet d’expression.

“E bonaür, te semelha pas?” exclamet abo una jòia forçaa. “Viva après tot nòstra satgessa latina!”

Era segur – continuet – que en cò nòstre l’antisemitisme auria jamai polgut assúmer de formas gravas, políticas, e donc s’enraïsar. Per se convíncer coma una neta separacion de l’ “element” ebràic d’aquel “parelh dich arian” foguesse irrealizabla dins nòstre País, seria bastat simplament pensar a Ferrara, una vila que “dessot lo profil social” polia dir-se putòst típica. Lhi “israelitas”, a Ferrara, apartenion tuchi, o esquasi tuchi, a la borgesia de la vila, dont al contrari constituïon d’una cèrta maniera lo nèrvi, l’espina dorsala. Lo mesme fach que la major part d’ilhs foguesson de fascistas, e ren gaires, coma saubiu ben, de la premiera ora, demostrava lor perfècta solidarietat e fusion abo l’ambient. Se polia imaginar qualqu’un pus israelita e ensem pus ferrarés de l’avocat Geremia Tabet, tant per far lo premier nom que venia a las labras, que apartenia al restrech numre de personas (abo Carlo Aretsi, Vezio Sturla, Osvaldo Bellistracci, lo cònsol Bolognesi e dui o tres autri) qu’ental ’19 avia fondat la premiera seccion locala di Fasci di Combattimento? E qui pus “nòstre” dal vielh doctor Corcos, Elia Corcos, lo celèbre clinician, tant que, en tota rigor, auria polgut magnificament suportar l’incorporacion en efígia dins l’estèma municipal? E mon paire? E l’avocat Lattes, lo paire de Bruno? No, no: a escórrer l’elenc dal teléfon, ente lhi noms di israelitas apareission inevitablament acompanhats da de qualíficas professionalas e acadèmicas, doctors, avocats, engenhiers, titolars d’empresas comercialas gròssas e pichòtas, e parelh anant, un auria agut al colp lo sens de l’impossibilitat de actuar a Ferrara una política raciala que auguesse qualque pretencion de reüssia. Una política pariera auria polgut “capitar” masque ental cas que las familhas tipo Finzi-Contini, abo aquel lor especial gust de se’n restar claus dins una granda maison nobiliara (el mesme, ben que conoissesse putòst ben Alberto Finzi-Contini, era jamai arribat a se far envitar a juar a tennis en cò lor, dins lor magnífic champ da tennis privat!), foguesson istaas pus nombrosas. Mas lhi Finzi-Contini, a Ferrara, representavon justament un’excepcion. E puei avion pas decò ilhs un’insuprimibla “foncion istòrica”, en essent subentrats dins la possession dal palais de Corso Ercole I e d’las tèrras, en mai que dins lo biais de viure isolats, a qualqua antica familha de l’aristocracia ferraresa d’aüra enlai avalia?

Diset tot aquò e d’autre que recòrdo pas. Dal temp que parlava, nimanc mi lo gachavo. Lo cèl sobre la plaça era plen de lutz. Per tenir darreire ai vòls di colombs que de tant en tant lo atraversavon, ero constrech a entrebalhar lhi uelhs.

D’un crep me tochet una man.

“Auriu besonh d’un conselh,” diset. “D’un conselh da amís.”

“Ditz-me”

“Pòs garantir-me la màxima sinceritat?”

“Mas sí.”

Boquò deviu sauber – comencet, en baissant lo ton de la vòutz –, que un parelh de jorns derant era estat avesinat da “aquel réptil” de Gino Cairani, que, sensa tròp de preàmbuls, lhi avia propausat d’assúmer la charja d’Encharjat a la Cultura. Sal moment avia pas ni acceptat ni refusat. Avia masque demandat un pauc de temp per lhi pensar sus. Mas aüra lhi chalia prene una decision. Decò aquel matin, al cafè, gaire derant que arribesse mi Cairani era tornat sus l’argument.

“Çò que far? Demandet an aquel ponch, après una pausa.

Sarret las labras, perplèx. Mas já prenia mai a devisar.

“Aparteno a un clan familiar que a las tradicions que sas,”diset. “E ben, ista segur que se mon paire venesse a sauber que ai pas acceptat la propòsta de Cairani se butaria las mans enti pels, vaquí çò que fasaria. E barba Mauro, crees que se comportaria e maniera tan diferenta? Seria sufisent que lo paire lhi demandesse de me mandar a chamar, e el prèst, l’acontentaria súbit, foguesse ren que per desvirar d’el qual se sie acusa de proselitisme. Veo já son morre ental moment que m’envita tot bonari a tornar sus ma decision. Sento já sas paraulas. M’exòrta a ren me comportar coma un filhet, a reflechir, perqué dins la vita...”

Riet desgustat.

“Agacha”, jontet: “ai tant pauc d’estima dins la natura umana, e dins lo caràcter de nosautri italians en particular, da ren poler garantir nimanc de mi. Vivem dins un País, mon char, ente de roman, de roman ental sens antic, es restat renque lo salut abo lo braç ensús. Pr’aquò me demando decò mi: à quoi bon? Fin finala, se refusesse...

“Fasaries ben mal,” l’interrompero, pasi.

M’escrutet abo un’ombra de mesfiança enti uelhs.

“Parles sal sèri?”

“Coma no. Veo pas perqué deveries pas aspirar a far carriera ental Partit, o a travèrs lo Partit. Se foguesse a ton pòst... se, vuelh dir, estudiesse lei coma tu... esitariu pas un instant.” Aviu agut soanh de pas laissar endevinar ren de çò que aviu dedins. Nino esclarzet l’espression dal morre. Avisquet una cigarreta. Mon objectivitat, mon desinterès, l’avion tochat palesement.

Me remerciava dal conselh – diset puei, en rendent a l’aire una premiera gròssa golaa de fum –. Quant a lo seguir, totun, auria laissat passar encara qualque jorn. Volia veire clar dins las causas e dedins el. Sensa dúbit lo fascisme era en crisi. Mas se tractava d’una crisi dins lo sistèma, o dal sistèma? Se bojar, vai ben. Mas coma? Chalia cerchar de chambiar las causas dal dedins, o al contrari...?

Achabet abo un gèst vague de la man.

Lhi jorns que venon, totun, – reprenet –, seria vengut a me trobar a maison. Mi ero un literat... un poèta... – e sorriet, en temptant encara un bòt de prene aquel ton entre l’afectuós e lo protectiu, da polític, que adobrava sovent devèrs mi –. El de tot biais lhi tenia un baron a tornar examinar abo mi l’entiera question. Devíem nos telefonar, nos veire, gardar a tuchi lhi costs lhi contacts... En soma reagir!

Bofet.

“A propaus,” demandet an un bòt, en acapinhant lo frònt. “Quora es que as lo premier exam a Bologna? Chalerè persar al renovament de l’abonament ferroviari, contach...”