S’era butat en tèsta de prene la libra docença – diset –: per aqueste motiu, “ren per d’autre”, venia a Bologna dui bòts a la setmana. Mas aüra que avia trobat de companhs de viatge, se desplaçar dui bòts a la setmana lhi pesava pas pus tant.

Restava setat tranquil a son pòst. Se limitava a assíster a nòstras discussions quotidianas, qu’espaciavon da l’espòrt a la política, da la literatura e da l’art a la filosofia, e de bòts tochavon bèla lo tèma di sentiments, o, fins a mai, di rapòrts “exclusivament eròtics”, en laissant cheire vinca tant una paraula, en nos gachant da son sèti abo d’uelh pairals e indulgents. D’un pauc de nosautri era, d’un cèrt sens, amís de familha: nòstri parents frequentavon son estudi en via Gorgadello da esquasi vint ans. Certament era decò a ilhs que pensava, en nos gachant.

Saubia que saubíem? Benlèu no, benlèu sus aquel ponch s’illudia encara. Dins sas manieras, totun, dins lo biais aduech e atencionat que s’esforçava de gardar, era fins tròp de bèl léser lo fèrm propaus de se comportar coma se pas ren d’el foguesse filtrat en vila. Per nosautri, sustot per nosautri, el devia restar lo doctor Fadigati d’un bòt, quora, da mainats, veïem son morre larg, a meitat estremat darreire lo reond espech frontal, se plegar e senhorejar sus nòstre morre. Se al mond existion de personas abo las qualas el devesse cerchar de tenir bòn, aquelas érem pròpi nosautri.

Vist da da pè, d’autre cant, son morre resultava pas tan chambiat. Aquilhi dètz, dotze ans que d’aüra enlai nos separavon da l’atge des tonsillitis, des octitis, des vegetacions adenoideas, avion laissat sus son morre ren que de traças ben legieras. Sas témpias eron venguas grisas, te. Mas pro. Benlèu un pauc pus grassas e tombantas, sas jautas pareission dal mesme color palli d’un temp. La pèl que las recurbia, gròssa, suélia, abo de pòrs evidents, donava totjorn la mesma impression dal cuer, dal cuer ben tanat. No, pr’aquò érem ben pus chambiats nosautri, al confront: nosautri que abo la coa de l’uelh, absurdament (mentre que el, magara, tirava fòra da la sacòcha dal mantèl lo “Corriere della Sera”, e pasi e bonàs se butava a lo léser dins son canton), anàvem cerchar sus aquel morre familiar las pròvas, lhi senhs, istariu per dir las machas visiblas de son vici, de son pechat.

Abo lo temp totun prenet confiança, comencet a devisar un pauc de mai. Après una prima corta, l’istat era arribat esquasi de colp. Decò lo matin bon’ora fasia chaud. Defòra, lo vèrd de la campanha bolognesa s’era fach pus escur, pus ric. Enti champs boinats dai filars de moriers la cauna se mostrava já auta, lo blat emblondia.

“Me semelha d’èsser tornat estudent,” repetia sovent Fadigati, en gachant delai dal veire dal fenestrin. “Me semelha d’èsser tornat ai temps de quora decò mi viatjavo tuchi lhi jorn entre Venécia e Pàdova...”

Era capitat derant de la guèrra – contiet –, entre lo ’10 e lo ’15.

Estudiava medecina a Pàdova e per dui ans chasque jorn avia fach lo vai-e-ven entre las doas vilas: pròpi coma fasíem nosautri aüra entre Ferrara e Bologna. Mas a partir dal tèrç an si parents, contuniament en ànsia per son còr, avion pretendut que s’establiesse a Padova dins un’estancia d’afit. E parelh, enti tres ans successius (s’era laureat ental ’15 abo lo “grand” Arslan: 110 e lauda), respèct a derant avia menat una vita pro sedentària. En familha passava ren que dui jorns per setmana: lo sande e la diamenja. An aquel temp Venécia era ren certament una vila alègra, la diamenja, sobretot d’uvèrn. Mas Pàdova, abo aquilhi sius pòrti lúgubres, niers, envaïts totjorn d’aquela flaira de charn de vèel bulhia!... Rintrar a Pàdova en tren, chasque diamenja sera, lhi costava sempre una fatiga enòrma, devia se far coratge.

“Qui sa vos, doctor, que trimaire serètz istat!” exclament un bòt Bianca que, tant era l’abituda, fasia la coqueta decò abo Fadigati.

Lhi respondet pas, en se limitant a lhi sorire abo gentilessa.

“Al jorn d’encuei avetz la partia, lo cínema, de sans passatemps de tota sòrta,” diset puei. “Saubetz quala era la principala ressorsa de la diamenja per la joventut de mon època? Las salas da bal!”

Torzet la gola, coma se auguesse evocat de luecs autrament pus que abominables. En jontant just après que a Venécia almenc el avia la maison, son paire e sa maire, sustot la maire: las “affeccions pus sacras, en soma.

Coma l’avia adoraa – sospirava –, sa paura maire!

Intelligenta, cultivaa, bèla, piosa: en ilhe se somavon totas las virtuts. Un matin, de mai, per la comocion si uelhs veneron umes, sortet dal pòrtafuelh una fotografia que viret de man en man. Se tractava d’un pichòt oval esblavit. Retraïa una frema en vèsta dal Uech Cent, de mesa etat: da l’expression suava, sensa dúbit, mas ental complèx putòst insignificanta.

Vittorio Molon era lo solet entre nosautri dont la familha foguesse pas ferraresa. Proprietaris agrícols de Fratta Polesine, lhi Molon s’eron meirats d’aiçai dal Pò masque da cinc o sieis ans. E se sentia: perqué Vittorio, sobretot quora parlava en italian, gardava en plen la cadença véneta.

Un jorn Fadigati lhi demandet se per cas “ilhs” foguesson de Padova.

“Vos l’ai demandat,” expliquet, “perqué quora lhi viviu mi, a Padova, preniu pension en cò d’una veva que se sonava Molon, Elsa Molon. La maisoneta d’aquesta senhora Molon se trobava en via San Francesco, près de l’universitat, e donava, darreire, sus un grand òrt. Que vita, fasiu! A Pàdova aviu pas de parents, pas d’amís, nimanc entre lhi companhs d’escòla.

Après aquò, aparentement en divagant (ma foguet lo solet bòt que durbet un respiralh sus sa remarcabla cultura literària: coma se, bèla d’aquel cant, se foguesse empausat una precisa discrecion), comencet a parlar d’una novèla de saubia pus qual escriveire anglés o american de l’Uech Cent, ambientaa justament a Padova vèrs la fin dal sècle XVI.

“Lo protagonista de la novèla,” diset, “es un estudent, un estudent solitari coma ero mi fai trent’ans. Coma mi, viu dins un’estància d’afit que dona sus un òrt grandàs, plen de àrbols velenós...”

“Velenós?!” lo interrompet Bianca, en esbambant lhi uelhs celèsts.

“Bò, velenós,” diset.

“Mas l’òrt sal qual se durbia ma fenèstra,” contuniet, “era pas ren envelenat: rasseguratz-vos, senhorina. Era un òrt pro normal, cultivat a la perfeccion da una familha de païsans, tals Scagnellato, che vivia dins un casòt arrambat a l’àbsida de la gleisa de San Francesco. Mi calavo sovent d’aquí a passejar, abo un libre en man: sovent enti tards après-metzjorns de lulh, dessot lhi exams. Lhi Scagnellato, que sovent m’envidavon a cina, eron la soleta familha padovana dont foguesse vengut íntim. Avion dui filhs: dui bèls filhs, parelh vius e simpàtics, parelh... Trabalhavon al metz des plantas e di semenats fins que se veïa pas pus. An aquela ora abealavon, de costuma. Ah, la bòna flaira dal leam!”

L’aire dal compartiment era gris de la tuba de nòstras Nazionali. Mas el l’aspirava a plens polmons, en embalhant las parpelhas darreire las lents e en dilatant las nàrias de son gròs nas.

Seguet un silenci pro lòng e pesotge. Deliliers durbet lhi uelhs, balhet rumorosament.

“Bòna la flaira dal leam?” disia Bianca entrementier, abo un risolet nerviós. “Que idea!”

En clinant la tèsta, Deliliers laisset cheire sus Fadigati, de travèrs, un’ulhaa plena de mesprèsi.

“Laissatz istar lo leam, doctor,” recanhet, “e parlatz-nos putòst d’aquilhi dui filhs dins l’òrt que vos plasion tant. Çò que lhi fasíetz ensem?”

Fadigati ressautet. Coma se an un bòt foguesse estaa colpia da un lordon, sa larja chara marròn se deformet dessot nòstri uelhs dins una grimassa dolorosa.

“Eh... Coma...?...” quequeava.

Desgustat, Deliliers s’aucet. Après s’èsser dubèrt lo chamin entre nòstras chambas, salhet ental corredor.

“Lo mesme vilan!” bufet Bianca, en se tochant lo janolh.

Lancet a Deliliers, s’exiliat en pè ental corredor, delai de la pòrta a veires, un esgard de disaprovacion. Puei, adreçaa a Fadigati:

“Perqué finietz pas de contar la novèla?” propauset abo gentilessa.

El volguet pas, totun, per tant que Bianca insistesse. Protestet de ren recordar ben la trama. E puei – concluiet, abo una nuança d’estantosa galanteria que sonet particularament forçaa –, per quala rason lhi tenia tant a sentir un’estòria que finia, polia lhi l’assegurar, tan mal?

Un solet instant d’abandon lhi era costat char. Aüra, se compren, crenhia mai que mai lo ridícul.