invia mail   

Gramusa

Gramusa

di Jean Michel Effantin

Gramusa
italiano Il tipo lessicale del latino lacertum « lucertola » continua in occitano con lasèrn che designa nelle Valli il « ramarro », un rettile del genere Lacerta, di colore verde e blu, comune negli orti.
La specie più piccola, grigia e che si vede facilmente prendere il sole sui muretti, Podarcis muralis, porta dei nomi molto varii che hanno comunque in comune le due ultime sillabe –musa : gramusa, garamusa o ratamusa, gratamusa. La forma scritta più antica di questa famiglia lessicale è lacrimusa, in una lista di nomi di animali compilata a Lione verso l'anno 450 e corrisponde alla variante larmusa ancora in uso oggi in occitano nel Delfinato della vallata del Rodano.

Lasèrn si pronuncia [lazèrn] (Val Chisone, Val Germanasca, Elva) e, nell'Alta Valle Susa dove le consonanti finali sono generalmente mute : [lazê] (Salbertrand). A Ostana la parola comporta una fricativa interdentale [x] conforme all'etimologia (vedere l'articolo CIMA). Esiste anche una forma locale originale azèrn [axèrn] ottenuta per deglutinazione. La l iniziale di lazèrn è stata confusa con un articolo definito : lazèrn è diventato l'azèrn.
La variante lessicale della Val Vermenagna è auriuel [ourieul], vicina a quella di Boves, il viuel [vieul]. Auriuel è anche a Roccavione il nome di un uccello, Oriolus oriolus. Questa designazione è tirata dal colore dorato del maschio, ma la femmina è un po' verde come il ramarro.
La forma di Monterosso, il lambèrt, e quella del brigasco, il luslombèrt [luzhloumbèrt], sono imparentate al tipo provenzale limbèrt.

Lasarda, forma della stessa famiglia lessicale di lasèrn ma costruito con un suffisso –arda, designa al contrario la « lucertola » nelle basse valli (Val Po : Paesana, Val Varaita : Brossasco, Val Maira : Dronero, Val Grana : Valgrana, Val Vermenagna : Vernante). Lazarda è in continuità con la forma lasèrda della pianura piemontese.
Due forme occitane originali occupano la maggior parte delle Valli : gramusa in Alta Valle Susa ([gramuz] a Rochemolles, [gramuza] a Salbertrand), in alta Val Chisone ([gramuz] a Pragelato, [gramuzo] a Roure), in Val Po, Varaita e Maira ([gramuzo] a Ostana, Bellino, Sampeyre ed Elva), e garamusa (Pomaretto, Prarostino, Val Pellice). Gratamusa si trova a Fenestrelles, Bellino, in alta Val Grana), ratamusa in Val Germanasca e in bassa Val Chisone, e laramusa, ralamusa, ramusa in Val Germanasca.
In Val Gesso (Entracque) la gramusa è la músela [muzla].
occitan Lo tipe lexical dal latin lacertum se continua en occitan dins lasèrn que designa dins las Valadas un reptil dal genre Lacerta, de color verda e blòi, comun dins lhi òrts.
    L'espècia pus pechita, grisa e que se vei facilament se solelhar sus lhi muralhets, Podarcis muralis, pòrta de noms ben variats qu'an totun en comun las doas darrieras sillabas  –musa : gramusa, garamusa o ratamusa, gratamusa. La forma escricha pus antica d'aquesta familha lexicala es lacrimusa, dins una lista de noms d'animals compilaa a Lion vèrs 450 e ilh correspond a la varianta larmusa encara empleaa encuei en occitan dins lo Delfinat de la valada dal Ròse.

    Lasèrn se pronóncia [lazèrn] (Val Cluson, Val Sant Martin, Elva) e, dins la Val d'Ols onte las consonantas finalas son generalament mutas : [lazê] (Salbertrand).
    A Ostana la paraula compòrta una fricativa interdentala [x] conforma a l'etimologia (veire article CIMA). L'existís decò una forma locala originala azèrn [axèrn]. Ilh proven d'un fenomèn de deglutinacion : la l iniciala de lazèrn es estaa confondua abo un article definit, e lazèrn es devengut l'azèrn.    
    La varianta lexicala de la Val Vermenanha es auriuel [ourieul], vesina d'aquela de Bueves, lo viuel [vieul]. Auriuel es decò a Rocavion lo nom d'un aucèl, Oriolus oriolus. Aquesta designacion es tiraa de la color dauraa dal mascle, mas la fumèla es un pauc verda, coma lo lasèrn.
    La forma de Montrós, lo lambèrt, e aquela dal brigasc, lo luslombèrt [luzhloumbèrt], son aparentaas al tipe provençal limbèrt.

    Lasarda, forma de la mesma familha lexicala que lasèrn mas bastit abo un suffix –arda, designa al contrari « la gramusa » dins las bassas valadas (Val Po : Paisana, Val Varacha : Brossasc, Val Maira : Draonier, Val Grana : Valgrana, Val Vermenanha : Lo Vernant) : lazarda es en continuitat abo la forma lasèrda de la plana piemontesa.
    Doas formas occitanas originalas ocupon la pus granda partia de las Valadas : gramusa en Val d'Ols ([gramuz] a Ròchasmolas, [gramuza] a Salbertrand), en auta Val Cluson ([gramuz] a Prajalats, [gramuzo] a Roure), en Val Pò, Varacha e Maira ([gramuzo] a Ostana, Blins, Sant Peire e Elva), e garamusa (Pomaret, Prarustin, Val Pelis). Gratamusa se tròva a Fenestrèlas, Blins, en auta Val Grana), ratamusa en Val Sant Martin e en bassa val Cluson, e laramusa, ralamusa, ramusa en Val Sant Martin.
    En Val Ges (Entraigas) la gramusa es la músela [muzla].