1ª part

Bernardino Lamis, professor ordinari d’estòria d’las religions, en embalhant lhi uelhs adolentits e, coma avia la costuma de far dins las grandas ocasions, en se prenent la tèsta entre las mans mistolinas e tramolantas que semelhavon aver en poncha, non pas des onglas, cinc coquilhetas rosaas e lusentas, anonciet ai solets dui escolans que abo tenaça fidelitat seguion son cors:

– Dirèm , òh senhors, dins la leiçon que ven, de l’eresia catara.

Un di dui estudents, lo Ciotta – brun jovenet de la Ciociara de Guarcino, traput e sòlid – cruisset las dents abo una fiera jai e se donet una violenta fretadeta a las mans. L’autre, lo palle Vannìcoli, dai pèls blonds drechs coma de fils d’estobla e da l’aire expirant, al contrari aguset las labras, rendet pus dolent que jamai l’esgard di clars uelhs langorós e restet abo lo nas coma sal ponch de funar qualque odor desagradable, per significar que partatjava la pena que al mèstre venerat de segur devia costar la tractacion d’aquel tèma, après quant lhi n’avia dich privatament. (Perqué lo Vannìcoli creïa que lo professor Lamis quand el e lo Ciotta, finia la leiçon, l’acompanhavon per un lòng tòc vèrs la maison, s’adrecesse masque a el, solet capable de l’entendre).

E de fach lo Vannìcoli saubia que da a pauc près sies mes en Germània era sortia (Halle a. S.) una gigantesca monografia de Hans von Grobler sus l’Eresia Catara, levaa da la crítica ai sèt cèls, e que sus lo mesme argument, tres ans derant, Bernardino Lamis avia escrich dui poderós volums, dont lo von Grobler mostrava de pas aver tengut còmpte se ren un bòt solet, e de passaa, en citant aquilhi dui volums, dins una brèva nòta: per ne’n dir mal.

Bernardino Lamis n’era restat ferit pròpri al còr; e pus s’era adolorat e endinhat de la crítica italiana que, en elogiant decò ela a uelh barrats lo libre alemand, avia pas minimament recordat si dui volums anteriors, ni despensat una paralula per remarcar l’ endenhe tractament adobrat da l’escriveire alemand a un escriveire païsan. Pus de dui mes avia atendut que qualqu’un, almenc entre si vielhs escoliers, se foguesse bojat a lo defénder; puei, ben que – second son biais de veire – lhi foguesse pas semelhat ben fach, s’era defendut da solet, en notant dins un lòng e menimós rendut-còmpte, condit d’una fina ironia, tuchi lhi errors mai o menc grossiers dins lhi quals era chaüt lo von Grobler, totas las parts dont l’òme s’era apropriat de son òbra sensa ne’n far mencion, e enfin avia afortit abo de nòus e irrefutables arguments sas opinions còntra aquelas discordantas de l’estorian alemand.

Aquesta sia defensa totun, per la tròpa longessa e l’escarç interès que auria polgut suscitar dins la majorança di lectors, era istaa refusaa da doas revistas; una tresena se la tenia da mai d’un mes, e qui sa qué tant de temp se la seria tengua, a jutjar da la responsa gis cortesa que lo Lamis, a una sia sollicitacion, avia recebut dal director.

Boquò parelh da bòn Bernardino Lamis avia rason, salhit da l’Universitat, de s’esfogar aquel jorn amarament abo si dui fidèls joves que de costuma l’acompanhavon vèrs la maison. E lor parlava de l’impudenta charlataneria que dal champ de la política era passaa dins aquel de la literatura, derant, e aüra, malaürosament, bèla enti sacres e inviolables dominis de la sciença; parlava de la servilitat codarda enraïsaa profondament dins lo caràcter dal pòple italian, per lo qual es una gemma preciosa tota causa que vene de delai d’las Alps o de la mar e una peira faussa e vila tot çò qu’én produi en cò nostre; alludia enfin a lhi arguments pus fòrts còntra son adversari, da debanar dins la lecion venenta. E lo Ciotta, en pregustant lo plaser que lhi seria vengut da l’esperit irònic e biliós dal professor, tornava se fretar las mans, mentre que lo Vannìcoli, chalmit, sospirava.

A un moment donat lo professor Lamis taset e prenet un aire abstrach: senh, aquel, per lhi dui escoliers, que lo professor volia èsser laissat solet.

Tuchi lhi bòts, après la leiçon, se fasia un pichòt vir aval per la plaça dal Pantheon, puei amont per aquela de la Minèrva, traversava Via dei Cestari e sortia sal Corso Vittorio Emanuele. Arribat près de Piazza San Pantaleo, prenia aquel aire abstrach, perqué acostumat – derant de seguir la Via del Governo Vecchio, ente demorava – a intrar (furtivament, second son intencion) dins una pastisseria, ente pauc après salhia abo un cartòch en man.

Lhi dui escoliers saubion que lo professor Lamis devia pas achatar ren nianca a un grilh, e pr’aquò polion pas arribar a capir l’achat d’aquel cartòch misteriós, tres bòts a la setmana.

Possat da la curiositat, lo Ciotta un jorn era fins a mai intrat dins la pastisseria a demandar çò que achatesse lo professor.

– D’amarets, d’escumetas e de bochas de dama.

E per qui servirèn?

Lo Vannìcoli disia per lhi pichòts nebots. Mas lo Ciotta auria butat las mans sal fuec que servion pròpri per el, per lo professor mesme; perqué un bòt l’avia sorprés per charriera mentre que se fichava una man en sacòcha per tirar fòra una d’aquelas escumetas e devia já n’aver un’autra en gola, de segur, que lhi avia empedit de respònder a vòutz al salut que el lhi avia adreçat.

– E ben, e boquò, çò que lhi a de mal, çò que lhi a de mal? Feblessas! – lhi avia dich, sechat, lo Vannìcoli, mentre que de luenh seguia abo l’esgard langorós lo vielh professor, que se’n anava plan planet, mòl mòl, en rabelant lhi chauciers.

Ren masque aquel pichòt pecat de gola, mas tantas e tantas autras causas polion èsser perdonaas an aquel òme que, per la sciença, s’era reduch abo aquelas espatlas gibosas que pareissia lhi volguesson esquilhar e foguesson resuas, penosament, dal còl lòng, tendut coma dessot un jog. Entre lo chapèl e lo copet la calvícia dal professor Lamis se descurbia coma una mesa luna de cuer; lhi tramolava sal copet una raira tinhassa argentaa, que s’acavalava d’aiçai e d’ailai d’las aurelhas e continuava derant la barba – sus las jautas e dessot lo menton – a colana.

Ni lo Ciotta ni lo Vannìcoli aurion jamai supausat que ente aquel cartòch Bernardino Lamis se portava a maison tot son past jornalier.

Dui ans derant, lhi era plombaa a còl da Napoli la familha d’un siu fraire, mòrt ailai a l’emprovís: la conhaa, una fúria unfernala, abo sèt filhets, dont lo major avia a pena onze ans. Notar que lo professor Lamis avia pas volgut se mariar per pas èsser destrach en deguna maniera da lhi estudis. Quora, sensa degun preavís, s’era vist derant aquela armada criasseanta, acampaa sal palier de l’eschalier, derant la pòrta, a caval d’innombrables fagòts e fagotins, era restat esbacalit. Ren polent per l’eschala, avia pensat per un moment d’escapar en se campant da la fenèstra. Las quatre estancietas de sa modesta demora eron istaas envaïas; la descubèrta d’un jardinet, soleta e dòuça cura dal barba, avia suscitat un tripudi frenétic dins lhi sèt orfanèls desconsolats, coma lhi sonava la grassa conhaa napoletana. Un mes après, lhi avia pas pus un fil d’èrba dins aquel jardinet. Lo professor Lamis era devengut l’ombra d’el mesme: roava per l’estudi coma un desenit, en se tenent pasmenc la tèsta entre las mans esquasi per pas se la far portar via bèla materialament da aquilhi crits, da aquilhi plors, da aquel pandemòni imperversant da lo matin a lo sera. E era durat un an, per el, aquel suplici, e qui sa quant autre temp encara seria durat, se un jorn se foguesse pas avisat que la conhaa, ren contenta dal salari que chasque vint-e-set dal mes el consenhava entier, ajuava dal jardinet lo major di filhets a se rampinhar fins a la fenèstra de l’estudi, sarrat prudentement a clau, per lhi far raubar lhi libres.

– Bèls gròs, neh, Gennarie’, bèl gròs e nòus!

Mesa sa bibliotèca era anaa a finir per gaire de sòuds sus lhi banquets.

Endinhat, sus las fúrias, aquel jorn mesme, Bernardino Lamis abo sies cistas de libres rescapats e tres rústicas estatgieras, un grand crocifix de carton, una caissa de linjaria, tres careas, un ample chaieràs de cuer, l’escritòri aut e un lavaman, se’n era anat a istar – da solet – dins aquelas doas estancietas de Via Governo Vecchio, après aver empausat a la conhaa de pus jamai se far veire da el.

Aüra lhi mandava per meian d’un bidel de l’Universitat, puntualament chasque mes, lo salari, dont retenia ren que l’estrch necessari per el. Avia pas volgut nianca prene una serventa a metz servici, en crenhent que se butesse d’acòrdi abo la conhaa. D’autre biais, n’avia pas besonh. S’era pas portat nianca un liech: durmia abo una pelarina sus las espatlas, envertolhat dins una cubèrta de lana, ental chaieràs. Cusinava pas. Adèpte a sa maniera de la teoria de Fletcher, se noirria abo gaire, en masteant un baron. Vueidava aquel famós cartòch dins las doas amplas sacòchas d’las bralhas, meitat d’aicí, meitat d’ailai, e mentre estudiava o escrivia, en pè coma de costuma, minjoteava o un amaret o un’escumeta o una bocha de dama. Se avia set, d’aiga. Après un an d’aquel unfèrn, aüra se sentia en paradís.

Mas era vengut lo von Grobler abo aquel siu libràs sus l’Eresia Catara a lhi gastar las fèstas.