Mingre, un pauc acabanit, abo una vesteta de tela que lhi ventalhava a còl, lo paraplueia dubèrt sus l’espatla e lo vielh panama en man, lo senhor Aurelio s’enchaminava chasque jorn per sa preciosa vilegiatura.

Un pòst avia descubèrt, un pòst que seria pas vengut en ment a degun; e se’n beava da solet, quora lhi pensava, en se fretant las manetas nervosas.

Qui sus lhi brics, qui en riba d’la mar, qui en campanha: el, dins las gleisas de Roma. Perqué pas? Un lhi ista pas pus fresc qu’entun bòsc? E en santa patz, bèla. Enti bòscs, lhi àrbols; aicí, las pílias d’las navadas; aquí, a l’ombra d’las brondas; aicí, a l’ombra dal Senhor. 

– Eh, coma se fai? Chal de paciença.

Decò el avia, un temp, una bèla campanha sota Perugia, richa de cipressets sarrats, e lo lòng dal canal aquela elegança de mingres salitz violets e tan dòuç azur d’ombra que dilaga; la magnífica demora, abo dedins una preciosa colleccion d’objècts d’art; ah, aquela, puei! Invidiat decòr de maison Vetti!

Lhi restavon las gleisas, aüra, per vilegiar.

– Eh, coma se fai? Chal de paciença.

Da pro d’ans a Roma, era pas encara arribat a ne’n visitar la gleisas pus famosas. L’auria fach aqueste an per vilegiatura.

Esperanças, illusions, richessa e tantas autras bèlas causas avia perdut lo senhor Aurelio al lòng dal chamin de la vita; lhi era masque restaa la fè en Diu que era, dins l’escur angoissós de son existença roïnaa, coma un lanternon; un lanternon que el, en anant tant acabanit, parava a la mielh, abo ansiosa cura, dal bufar jalat di darriers desengans. Landrava coma esperdut al metz dal varalh de la vita, e degun se prenia pus garda d’el.

«Impòrta pas: Diu me ve!» s’exortava dins son còr.

E n’era pròpri segur, d’aquò, lo senhor Aurelio, que Diu lo veïa per aquel siu lanternon. Tan segur, que lo pensier de la fin venenta, non pas l’esfraiar, lo confortava.

Las charrieras, dessot lo solelh cosent, eron esquasi desèrtas. Totun per el lhi avia totjorn qualqu’un, un bardàs, un veiturin d’estacion, que, en lo veient passar abo lo crani lusent descoatat, la barbeta legiera tramolanta sal menton, e la tinhasseta  grisa, tramolanta decò ela sal copet, lhi lançava qualque nhifla. –Beica, òh: doas barbetas! Una derant e una darreire!

Mas lo chapèl en tèsta, d’istat, lo senhor Aurelio lo polia pas suportar. Soriïa decò el a la nhifla e accelerava, esquasi sensa voler-lo, aquilhi sius passets da pernitz, per chavar la temptacion de un’autra nhifla an aquilhi ociós.

– Eh, coma se fai? Chal de paciença.

En intrant dins la gleisa desinhaa aquel jorn per vilegiatura, volia derant de tot jaïr de la vengua: s’assetar. E tirava un grand respir; s’eissuava la suor; puei, abo diligença, pleava en quatre lo mochet e se lo butava en tèsta, pleat coma aquò, per se parar da l’uma frescor.

Qualque raira devòta que se virava a pena a l’espiar, en lo veient abo aquel dròlle chapèl, recanhava entre ela.

Mas lo senhor Aurelio, dins aquel moment, se sentia beat, en respirant aquel ume ensaborat d’incens qu’estanhava dins la solemna vacuïtat silenciosa de l’interior sacrat; ni lhi naissia lo suspèct que qualqu’un, bèla aquí, dins la casa de Diu, polguesse prene gust a rire d’el.

Se relamat un pauc, se butava a examinar la gleisa, plan planet, coma un que lhi aie da passar la jornada. E n’estudiava abo amorosa atencion l’arquitectura,  chasque part. Se fermava derant a chasque pala d’altar, a chasque òbra musiva, a chasque chapèla, a chasque monument funerari, e abo l’uelh expèrt descurbia sal colp las particularitats dal temp, de l’escòla a la quala apartenia l’òbra d’art, e se era originala o gastaa da de tacons e de remendas de restaures malaürós. Puei s’assetava mai; e se en gleisa, coma sovent avenia an aquel’ora, d’aquela sason, lhi avia masque el, ne’n profitava per marcar a la lèsta dins un modèst quadernet qualque nòta, un dúbit da esclarzir, sas impressions.

Satisfacha coma aquò la premiera curiositat e acomplit per aquel jorn lo dever d’art que s’era prefixat, tirava fòra da la sacòcha qualque libret d’amabla lectura, que per la dimension polia semelhar a un libre de preieras, e se butava a léser. Mincatant auçava la tèsta per resúmer o s’imaginar derant a lhi uelhs la scèna descricha dal poèta. E abo aquela lectura de libres profans temia pas d’ofénder la casa dal Senhor. Second sa maniera de veire, Diu polia pas s’enmalir d’las causas bèlas creaas da lhi poètas per l’innocenta delícia de lhi òmes.

Las de la lectura s’abandonava, abo lhi uelhs fixs ental vueit e en fretant a lòng entre ilhs l’índex e lo pòletz d’las doas manetas, a sas fantasias e a lhi recòrds di ans perduts. De bòts, dal temp que fantaseava parelh, tot absorbit, lhi apareissia da una nicheta dal pilastre denant qualque bust que semelhava se’n istar aquí a beicar dins la gleisa.

– Òh! – fasia alora, en tenteneant la tèsta abo un sorrís. – Beat tu, mon amís. S’ista ben da mòrts? E se levava mai per léser dins l’inscripcion funerària lo nom d’aquel enterrat, puei tornava s’assetar e se butava a devisar abo el mentalament en lo beicant.

«Siem aicí, mon char Hieronymus! Dalmatge que sie pus permés se far enterrar en gleisa. Me fariu chavar una bèla nicheta ental pilastre denant e, tu d’ailai, mi d’aiçai, tuchi dui esguinchats, senteries que bèlas deviseitas! L’as d’un bòn òme, lo morre, pauret, e boquò de segur me contaries d’enueis. Mah, coma se fai? Chal de paciença. Me semelha totun qu’en gleisa un lhi deve istar mielh, da mòrt. Aquesta bòna odor d’incens; e de messas e de preieras tuchi lhi jorns. Ental cementieri, se volem dir-la, lhi plòu».

La mòrt totun, bèla aquí ental cementieri, eh... una liberacion; quora sus la tèrra, pus que per viure ben, un se tracasse per preparar-se a murir sensa paor. De prèmis d’ailai, lo senhor Aurelio, se n’atendia pas; lhi bastava portar-se d’aiçai, fins al darrier pas, la consciença tranquilla, d’aver pas jamai fach de mal per volontat. Conoissia lhi dúbits tenebrós acumulats da la sciença coma tantas nivolassas sus la luminosa explicacion que la fè nos dona de la mòrt, sie perqué avia lesut de tot aquò dins qualque libre, sie per lhi aver esquasi respirats dins l’aire; e regretava que lo Diu de si jorns, bèla per ele, creient, polguesse pas èsser aquel que en sies jorns  avia creat lo mond, e lo seten s’era repausat.

Aquel matin, en intrant en gleisa, era restat esmaravilhat de l’aspèct dal sacrestan, bèl vielh barbassut e chabelut e orgulhós d’aquel barbon lanós e d’aquela chabeladura partia ental metz e ondulaa sus las espatlas e dins las velas. Bèla tèsta masque. Lo còrp traput, acabanit, tombant, semelhava que penesse a la réser, abo tot aquel volum de pels.

Aüra, lo senhor Aurelio, en reflechissent a l’entorn de la vita e de la mòrt, en considerant amarament di mesquins profits de l’anma dins aqueste tan decantat sècle di lums, en pensant al vielh Diu de l’intacta fè di paires, a pauc a pauc s’endurmet. E aquel vielh Diu, ental sumi, vaquí que lhi venet denant, acabanit, tombant, en resent a fatiga sus las espatlas la tèsta enormement barbua e chabelua dal sacrestan de la gleisa; s’assetet da cant e comencet a se desconflar abo el, coma fan lhi vielhets assetats sal muret derant a lhi gerontocòmis:  

– Marrits temps, mon filh! Vees coma me siu reduch? Isto aicí a gàrdia d’las banchas. Mincatant, qualque forestier. Mas intra pas per mi, sas! Ven a visitar las anticas pinturas a fresc e lhi monuments; montaria bèla sus lhi altars per veire mielh las images pintraa dins qualque pala! Marrits temps, mon filh. As sentut? As lesut lhi libres nòus? Mi, Paire Etèrn, ai pas fach ren: tot s’es fach da se, naturalament, pauc a pauc. Ai pas creat Mi derant la lutz, puei lo cèl, puei la tèrra e tota la rèsta coma t’avion mostrat dins ti ans greules. Çò que! Çò que! Ai pas pus ren a lhi veire Mi. Las nebulosas, capisses? La matèria còsmica... e tot s’es fach da se. Te fau rire: n’i a agut bèla un, un cèrt scienciat, que a agut lo coratge de proclamar que, en avent estudiat en tuchi lhi sens lo cèl, lhi avia pas trobat nimanc una mendra traça de mon existença. Ditz un pauc: t’o imàgines aqueste paure òme que armat de son binòcle, s’afanava per da bòn a me donar la chaça per lhi cèls, quora me sentia pas dins son paure coret? Ne’n rieriu de còr, un baron, mon filhet, se veiesse pas lhi òmes fan bòna mina derant de talas bestiesas. Recòrdo ben quora Mi lhi teniu tuchi entuna sacra terror, en lor parlant abo la vòutz di vents, ti tròns e di terratrémols. Aüra an inventat lo paratròn, capisses? E me crenhon pus; se son explicats lo fenomèn dal vent, de la plueia e qual se sie autre fenomèn, e s’adreçon pus a Mi per obténer en gràcia qualquaren. Chal, chal que me resòlve a laissar la vila e me restrenhe a far lo Paire Etèrn dins las campanhas: ailai vivon encara, diso pas un baron, mas un pauc d’anmas ingènuas de païsans, per las quala se mòu pas una fuelha d’àrbol sensa que Mi lo vuelhe, e siu encara Mi que fau lo nívol e lo seren. Sus, sus, anem, filhet! Decò tu aicí lhi istes pro mal, lo veo. Anem, anem en campanha, al metz d’la gent crentosa, al metz d’la bòna gent que trabalha.

An aquestas paraulas, lo senhor Aurelio, ental sumi, sentia se sarrar lo còr. La campanha! Son sospir! – La veïa coma se foguesse aquì; ne’n respirava l’aire balsàmic... – quora, an un bòt, se sentet saganhar e, en durbent lhi uelhs, estordit, ablatjat da l’estupor, en se veiet denant viu e expirant, lo Paire Etèrn, pròpri el, que lhi repetia encara: 

– Anem, sus anem... 

– Mas se la fai de temp que... – barboteet lo senhor Aurelio, abo lhi uelhs esbalasat, terrificat da la realitat de son sumi.

Lo vielh sacrestan sopatet las claus:

– Anem! La gleisa sarra.